مساجد در عصر ظهور

Ÿ مؤلف: سید حسن زمانی

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿ نوبت چاپ: اول/زمستان 1391

Ÿ شابک: 2-77-6262-600-978

Ÿ شمارگان: دو هزار نسخه

Ÿ قیمت: 2000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ ص.پ: 119- 37135/ همراه: 09109678911/ تلفن: 7749565 و 7737801(داخلی 117و116)/7841130 (فروش)/ 7841131 (مدیریت)/ فاکس:7737160 و 7744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355-15655

- www.mahdi313.com

با قدردانی و تشکر از همکارانی که در تولید این اثر نقش داشته اند:

اعضای محترم شورای کتاب حجج اسلام مجتبی کلباسی، محمدصابر جعفری، مهدی یوسفیان، محمدرضا فؤادیان و آقایان احمد مسعودیان (مدیر داخلی)، عبدا... شریفی (مدیر فروش)، مرتضی دانش طلب (مدیر مالی)، رضا فریدی (صفحه آرا)، عباس فریدی (طراح جلد) و کلیه کسانی که ما را یاری نمودند.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

 حسین احمدی

ص:2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:3

ص:4

ه. مساجد محوری در قرآن کریم50

و. محتوای برنامه های مساجد53

بخش دوّم: مساجد در عصر ظهور57

فصل اوّل: اهمیّت دادن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به مساجد59

یکم. آغاز قیام از مسجد الحرام60

دوّم. محوریت مساجد در مرکز دولت کریمه61

فصل دوّم: احیای مساجد در عصر ظهور65

الف. محور قرار دادن علوم قرآنی در مساجد66

ب. سپردن پایگاه های مذهبی به دست اهل ایمان و قطع کردن دست نااهلان از آنها72

ج) اصلاح بنای مساجد76

د. ساخت مساجد بزرگ81

ه. اصلاح مساجد محوری84

خاتمه: احیای مساجد در عصر حاضر91

مساجد از نگاه امام خمینی رحمة الله 92

درباره مرکز امور بودن مساجد93

معرفی مساجد به عنوان دژهای محکم اسلام94

مساجد پایه گذار و نگاهدار انقلاب اسلامی94

ترس دشمن از مساجد95

تکلیف دانستن حفظ و رونق مساجد96

ترس از بی توجهی به مساجد97

تاکید بر سادگی در ساخت مساجد97

راهکارهای احیای مساجد98

کتابنامه103

نرم افزارها107

ص:6

خاتم پیامبران مساجد است؛ به همین دلیل اوّلین اقدام رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم پس از ورود به مدینه بنای مسجد بود. درباره این موضوع تاریخ نو یسان نقل می کنند:

رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی در سال سیزدهم بعثت وارد مدینه شد ابتدا زمینی را خریداری کرد و همراه یارانش در آن مکان مسجدی را ساختند و سپس برای خود و مهاجرین در اطراف آن خانه هایی بنا کردند.(1)

ایشان ابتدا آن را بدون سقف و با دیواری اندازه قامت انسان ساختند و وقتی مسلمانان زیاد شدند و از کمبود جا شکایت کردند، مسجد را توسعه دادند و توسعه مسجد چند بار تکرار شد تا اینکه اصحاب از شدّت گرما نالید ند و گفتند: ای رسول خدا؛ اگر اجازه دهی سا یبانی درست کنیم. آن حضرت اجازه دادند و آنان از تنه های درخت خرما، تیرچه و از شاخه و برگ های آن، سا یبانی بر روی مسجد درست کردند، بعد از مدّتی باران آمد و از میان شاخ و برگ ها روی آنان آب می ریخت. یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از ایشان اجازه

ص:8

خواستند و گفتند: اگر اجازه دهی سقف را با گل بپو شانیم. ولی رسول گرامی صلی الله علیه و آله در جواب آنان فرمودند: «لا، عریش کعریش موسی؛(1) نه، سا یبانی چون سایبان حضرت موسی علیه السلام ». آن حضرت تا وقتی زنده بودند مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله این گونه بود.

امّا چرا پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در اوّلین اقدام در مدینه شروع به ساخت مسجد کردند و بعد از آن به فکر مکان مناسبی برای زندگی خود و مهاجرین افتادند؟ برای شناخت جایگاه مسجد در اسلام بهترین منبع قرآن کریم است که فرستاده پروردگار طبق دستورهای آن در جامعه رفتار می کرد.

از نگاهی دیگر در عصر دولت کریمه نیز توجّه خاصی به مساجد می شود و مرکز قیام، سکونت و اداره دولت کریمه مسجد خواهد بود و یاران آن وجود نازنین، مسجد را مرکز نشر علوم قرآن کریم در آن عصر قرار می دهند.

می توان با بهره گیری از این دو نگاه، نگاه واقع بینانه تری نسبت به چگونگی احیا و

ص:9

شکوفایی مساجد در عصر حاضر داشت.

در این نوشتار ابتدا جایگاه مسجد از نگاه قرآن کریم بیان می شود، سپس به نقش مساجد در عصر ظهور پرداخته و در خاتمه چگونگی احیای مساجد در عصر حاضر بررسی می شود.

ص:10

الصوامع جمع صومعة و هی بناء فی أعلاه حدة کان یتخذ فی الجبال و البراری و یسکنه الزهاد و المعتزلون من الناس للعبادة، و البیع جمع بیعة بکسر الباء معبد الیهود و النصاری، و الصلوات جمع صلاة و هی مصلی الیهود سمی بها تسمیة للمحل باسم الحال؛ کلمه" صوامع" جمع" صومعه" است، و صومعه نام معبدهایی است که برای پرستش، عابدان و تارکان دنیا در بالای کوه ها و در بیابانهای دوردست ساخته می شد، و معمولا عمارتی نوک تیز و مخروطی داشت. و کلمه" بیع" جمع "بیعة"- به کسر با- است که نام معبد یهود و مسیحیان (کنیسه یا کلیسا) است. و کلمه" صلوات" جمع "صلاة" است که به معنای نمازگاه یهود است و اگر نمازگاه یهود "صلاة" نامیده شده، از باب تسمیه محل به نام حال است.(1)

یکم. بیت الله؛ «بیت» به معنای خانه است و مساجد خانه های خدا در روی زمین محسوب می شوند. البته اضافه شدن کلمه «بیت» به نام خداوند اضافه تشریفی و برای بیان اهمیّت این مکان های شریف است. ابن احمد نویسد: «أن طهّرا بیتی للطائفین(1)، إضافة البیت إلی ضمیر الجلالة للتشریف و التعظیم؛ اضافه کلمه بیت به ضمیر جلاله در آیه برای بیان شرافت و بزرگی و ارج نهادن است(2).»

در آیه دیگری می خوانیم: «فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ»؛(3) (آن چراغ) در خانه هایی است که خدای رخصت داده است که بالا برده و بزرگ داشته شوند و نام وی در آنها یاد شود و او را در آنجا بامدادان و شبانگاهان به پاکی ستایند.» که مقصود از «بیوت» در آیه خانه های پیامبران و اوصیاء و مساجد است که بسیار در آنها یاد خداوند می شود. و می توان حرم انبیا، امامان و امام زادگان که در

ص:16

آنها خداوند بسیار یاد می شود را مصداقی برای آیه دانست.

طریحی می نویسد:

و البیوت قیل هی المساجد و قیل هی بیوت الأنبیاء و روی عنه لما قرأ هذه الآیة سئل أی بیوت هذه؟ قال: بیوت الأنبیاء. فقام أبو بکر و قال: یا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ؛ هذا البیت منها و أشار إلی بیت علی علیه السلام و فاطمة علیها السلام؟ قال: نعم من أفاضلها؛ گفته شده مقصود از «بیوت» در آیه مساجد است و گفته شده مقصود خانه های پیامبران است و روایت شده وقتی آیه تلاوت شد. سؤال شد که مقصود کدام خانه ها هستند؟ رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خانه های پیامبران. ابوبکر ایستاد و پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ؛ این خانه از آنها است؟ - و با دست اشاره به خانه علی و فاطمه علیهما السلام کرد- فرمود: بله و از برترین آنها است.(1)

دوّم. محراب؛ به مسجد محراب گفته می شود و نام نهادن محراب بر مسجد می تواند به دلیل مکان جنگ بودن این مکان های مقدس با شیطان های درون و بیرون باشد. ابن

ص:17

عباد نویسد:

«و المحراب جمعه محاریب و هی المساجد؛ مقصود از محراب که جمع آن محاریب است، مساجد می باشد».(1) در قرآن کریم آمده است: «کلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً»؛(2) هر گاه زکریا به نمازخانه او (مریم) می رفت، نزد او روزی می یافت.

و درباره حضرت سلیمان و کار جنیان برای او آمده است: «یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحاریبَ»؛(3) برای او آنچه می خواست از نمازگاه ها می ساختند.

امروزه به جایگاه امام جماعت در مسجد محراب گویند. فراهیدی می نویسد:

و المِحْرَاب عند العامة الیوم: مقام الإمام فی المسجد. و کانت مَحَارِیب بنی إسرائیل مساجدهم التی یجتمعون فیها للصلاة؛ محراب امروز از نگاه مردم جایگاه امام جماعت در مسجد است و در گذشته

ص:18

مسجدهای بنی اسرائیل محراب نام داشت که برای نماز گزاردن در آن گرد می آمدند.(1)

سوّم. صلوة؛ به مسجد صلوة نیز گفته شده است؛ زیرا بیشترین کاری که در مسجد انجام می شود عبادت و نماز خواندن است. در سوره نساء آمده است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِری سَبیلٍ حَتَّی تَغْتَسِلُوا»؛(2) ای کسانی که ایمان آورده اید، در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می گویید، و نه (به مسجد) در حال جنب،- مگر راه گذر باشید-، تا اینکه غسل کنید.

علامه طباطبایی درباره اطلاق «صلاة» به «مسجد» در آیه آورده است:

المراد بالصلاة المسجد، و الدلیل علیه قوله: وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ؛(3) مقصود از کلمه «صلاة» در آیه مسجد است، دلیل این سخن کلام خداوند - وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی

ص:19

سَبِیلٍ؛ و در حال جنابت مگر برای عبور نزدیک مسجد نشوید - است.

فخر رازی درباره این موضوع نویسد:

و اعلم أن إطلاق لفظ الصلاة علی المسجد محتمل، و یدل علیه وجهان: الأول: أنه یکون من باب حذف المضاف، أی لا تقربوا موضع الصلاة، و حذف المضاف مجاز شائع، و الثانی: قوله: لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ(1)و المراد بالصلوات مواضع الصلوات، فثبت أن إطلاق لفظ الصلاة و المراد به المسجد جائز؛

بدان استعمال لفظ صلاة به جای مسجد بنابر دو دلیل امکان دارد. یک. آیه ابتدا این گونه بوده؛ «لا تقربوا موضع الصلاة» و مضاف حذف شده است وحذف مضاف در لغت عرب شایع است. دو. به دلیل آیه چهلم سوره حج که مقصود از «صلوات» در آن مکان های عبادت است. بنابراین استعمال لفظ «صلاة» به جای «مسجد» جایز است.(2)

ص:20

قرآن کریم توجّه خاصی به مسجد، بانیان و نقش آن در اصلاح فرد و جامعه و نزدیک کردن انسان ها به سوی پروردگار آفرینش دارد. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز به دنبال اجرای دستورات قرآن کریم می باشد که یکی از آن ها درباره مساجد است؛ بنابراین جا دارد که از نگاه قرآن کریم این بحث مورد بررسی قرار گیرد.

مساجد از نگاه قرآن مجید با عناوین ذیل بیان می شود.

را برای خدا معرفی می کند: «الْمَساجِدَ لِلَّه».(1) در چند آیه ی دیگر مساجد به کلمه خدا اضافه شده است: «مَساجِدَ اللَّه»،(2) البتّه این اضافه تشریفی است و نسبت داده شدن مساجد به خداوند برای بیان ارزش و محبوب بودن آن نزد خدای عزیز است. مانند «بیت الله» که به کعبه گفته می شود و برای بیان ارزش و جایگاه بلند کعبه است، نه اینکه خداوند خانه ای داشته باشد.

جابر بن یزید گوید: امام محمّد باقر علیه السلام فرمود:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله لجبرئیل علیه السلام : یا جبرئیل أی البقاع أحب إلی الله عز و جل؟ قال: المساجد و أحب أهلها إلی الله أولهم دخولا و آخرهم خروجا منها؛ پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به جبرئیل علیه السلام فرمود: یا جبرئیل؛ کدام مکان ها نزد خدای بلند مرتبه محبوب تر است؟ جبرئیل علیه السلام پاسخ داد: مساجد. و محبوب ترین اهل مسجد نزد خداوند کسانی هستند

ص:23

که زودتر از همه داخل مسجد و دیرتر از همه از آن خارج شوند.(1)

فرمود:

آیا این مطلب تو را ناراحت کرده ؟! در حالی که دلیل آشکاری برای توست. گفت: با چه دلیلی با آنان بحث کنم؟ فرمود: به کتاب خدا. گفت: کجای آن؟ فرمود: سخن خداوند «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ» خداوند تو را آگاه می کند که نخستین خانه ای که برای مردم ساخته شد، خانه کعبه بود. بنابراین اگر آنها پیش از بنای کعبه خانه ای ساخته بودند، اطراف خانه کعبه مال آنها بود، ولی اگر خانه خدا مقدم بوده است، این حریم از آن کعبه است. منصور آنان را فرا خواند و با سخن امام جعفر صادق علیه السلام با آنها گفتگو کرد. آنان در پاسخ گفتند: هر طور دوست داری انجام بده.(1)

«سُبْحانَ الَّذی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذی بارَکنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ»(1)؛ پاک است آن [خدای] که بنده خود- محمد صلی الله علیه و آله - را شبی از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که پیرامون آن را برکت داده ایم برد، تا برخی از نشانه های خویش را به او بنماییم، همانا اوست شنوا و بینا.

این آیه جلوه دیگری از اهمیت مساجد را بیان می کند و آن آغاز برترین سفرِ عزیزترین مسافر از مسجد و عروج به آسمان از مسجدی دیگر است که نشان از محوری بودن مساجد در امور مهم دارد.

یکی از مفسران درباره آیه آورده است:

معراج، مقدّس ترین سفر در طول تاریخ است، مسافرش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ، فرودگاهش مسجد الحرام، گذرگاهش مسجد الاقصی، میزبانش خدا، هدف آن دیدن آیات الهی، سوغاتی اش اخبار آسمان ها و ملکوت و بالا بردن سطح فهم بشر از این دنیای مادّی بوده است.(2)

ص:26

ای فضل؛ از هر قومی به مسجد نمی آید مگر بزرگ و افراد نمونه آنها و از هر خاندانی مگر نجیب آنان. ای فضل؛ اهل مسجد به کمتر از یکی از این سه از مسجد باز نمی گردد؛ دعائی که انجام می دهد و خدای عزیز او را به خاطر آن وارد بهشت می کند و یا دعائی که می کند و خدای توانا به خاطر آن بلای دنیا را از او باز می دارد و یا برادری که در راه خدای کریم از او سود می برد. سپس فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بعد از مسلمانی سودی مانند نفع برداری که از او در راه خدای عزیز استفاده کند، نیست.(1)

ستمکارتر از آن که نگذاشت در مسجدهای خدا نام او را یاد کنند و در ویرانی آنها کوشید؟.

این کتاب عزیز کسانی را که از برپایی یاد خدا در مساجد جلوگیری و در خرابی آنها کوشش می کنند، در شمار ستمکار ترین افراد معرفی می کند.

آیه دوّم.

«... وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ»؛(1) و اگر خداوند بعضی از مردم را به دست برخی دیگر دفع نمی کرد صومعه ها و کلیساها و کنیسه ها و مساجدی که نام خداوند بسیار در آنجا یاد می شود، ویران می شدند و به راستی خداوند کسی را که (دین) او را یاری کند، مدد خواهد رساند که خداوند توانای پیروزمند است.

در این آیه نیز مساجد به عنوان مکانهایی که در آنها خداوند بسیار یاد می شود معرفی شده اند. و فلسفه نبرد مردان الهی را دفاع از

ص:29

این مرکزهای پرستش معرفی می کند.

علامه طباطبایی درباره علّت ذکر مساجد و محل های عبادت و دفاع از آنها در آیه می نویسد:

و اگر تنها مساجد و محلهای عبادت را نام برده با این که اگر دفاع نباشد اصل دین باقی نمی ماند و تمام آثار دین (که یکی از آنها مساجد است) نابود می شود زیرا مکانهای پرستش نماد و نشانه های دین هستند که مردم را به سوی دین راهنمایی می کنند و به وسیله آنها صورت دین در اندیشه مردم حفظ می شود.(1)

می توان گفت مساجد از نگاه قرآن مجید به عنوان مراکزی در جامعه هستند که یاد خداوند را در جان انسان ها وارد می کنند. امّا یاد پروردگار از نگاه قرآن کریم چه اثرهایی می تواند داشته باشد؟

برخی از اثرهای یاد خدای بلند مرتبه از نگاه قرآن مجید به شرح ذیل است:

پروردگار توسط اهل مسجد در هر زمان و مکانی می شود. آنان به خاطر رضای پروردگار و نعمت های او و ترس از خشم و عذاب های او، فرمان های خداوند را انجام می دهند و از نافرمانی او دوری می کنند.

ابوبصیر از امام جعفر صادق علیه السلام می پرسد؛ خدا شما را سلامت بدارد، دلیل یاد خدا در هر حالی چیست؟ امام فرمود: انسان خدا را هنگام نافرمانی که قصد آن را دارد یاد می کند پس یاد خدا بین او و گناه فاصله می اندازد و آن سخن خدای بلند مرتبه است؛

«إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»؛(1) کسانی که پرهیزکاری کردند چون وسوسه ای از شیطان به آنان رسد (خدای را) یاد کنند پس آنگاه بینایان باشند.(2)

به عبارت دیگر مسجد مکانی است که می تواند روح و جسم انسان را از آلودگی ها پاک و تقوا را در وجود او زنده کند و آدمی را محبوب پروردگار نماید. در قرآن کریم در توصیف مسجد قبا می خوانیم:

ص:31

«فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ»(1) در آن (مسجد قبا)، مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند، و خدا کسانی را که خواهان پاکی اند دوست می دارد.

موسی علیه السلام آماده کردند؛ زیرا می دانستند اگر کسی مقرّب دربار فرعونی باشد از قدرت و ثروت او بهره می برد. این جریان در سوره های اعراف و شعراء بیان شده است.(1) بنابراین بدیهی است که اگر کسی توسط خدای قادر یاد شود و از مقربان درگاه پروردگار باشد از تمامی نعمت های مادی و معنوی خداوندی استفاده می کند و اگر افرادی چون فرعون دارای برخی نعمت های مادی به صورت محدود هستند خدای عزیز صاحب تمام نعمت های مادی و معنوی است و توان افرادی مانند فرعون نیز از قدرت او سرچشمه می گیرد و هر وقت خدای حکیم بخواهد آنان را از بهره های دنیوی باز می دارد، همانطور که فرعون و سپاهش را بازداشت و همگی آنان را در دریا غرق کرد. در نتیجه چه خوب است که به جای مقرّب شدن دربار افرادی چون فرعون، تلاش کنیم مقرّب درگاه الهی شویم.

امّا مکانی که می تواند زمینه این کار را ایجاد کند مسجد است که بیشترین یاد خدا در این مکان های مقدس می شود. «فَاذْکرُونِی

ص:33

أَذْکرْکمْ»

است که فرمود:

چه چیزی یکی از شما را باز می دارد وقتی که ناراحتی از غم های دنیا سراغ او آمد اینکه وضو بگیرد سپس داخل مسجد شود و دو رکعت نماز گزارد و پروردگار را بخواند. آیا نشنیده ای که خداوند می فرماید: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛(1) به صبر و نماز پناه ببرید.(2)

کردن و چراغ افروختن در آنها؛ دو. بسیار رفت و آمد کردن به مساجد و مشغول عبادت بودن و انجام ندادن کارهای دنیوی و صنعتی در آنها.(1)

در حدیثی که از ابوذر غفاری(ره) از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده، مفهوم عمران مسجد توضیح داده شده است. ابوالاسود گوید: « نزد ابوذر _ جندب بن جناده (ره) _ در منطقه ربذه(2) رفتم. او برای من نقل کرد: روزی خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مسجدشان رسیدم در حالی که جز ایشان و حضرت علی علیه السلام که کنارشان نشسته بود کس دیگری در مسجد نبود؛ فرصت را غنیمت شمردم و گفتم: ای رسول خدا؛ مرا موعظه و سفارشی کن که در راه خداوند به من سود رساند. فرمود: بله، چه کسی بهتر از تو ای ابوذر! تو از ما اهل بیت هستی. من تو را سفارشی می کنم، پس آن را نگاه دار که تمامی راههای خوبی در آن است». یکی از سفارش های رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به ابوذر که در حدیث آمده درباره آبادانی مسجد است.

ص:36

آن توصیه چنین است:

«ای ابوذر؛ دعوت خداوند را اجابت کن و به نیکویی به عمارت مساجد خدا بپرداز که پاداش الهی آن بهشت است. ابوذر گوید: عرض کردم: پدر و مادرم فدای شما ای رسول خدا؛ چگونه مساجد خدا آباد می شوند؟ فرمود: صدا در آنها بلند نکن، کارهای باطل در آنها انجام مده، خرید و فروش در آنها نکن و تا وقتی در مسجد هستی از کار بیهوده بپرهیز. و اگر این دستورها را انجام ندادی روز قیامت کسی جز خودت را سرزنش نکن. سپس فرمود: ای ابوذر؛ خدای بلند مرتبه تا وقتی در مسجد هستی به جای هر نفسی درجه ای در بهشت به تو عطا می کند و فرشتگان بر تو درود می فرستند و در برابر هر نفس کشیدن ده پاداش برای تو نوشته و ده گناه از نامه اعمالت پاک می شود. سپس فرمود: ای ابوذر؛ آیا می دانی این آیه؛ «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ»(1)؛ شکیبایی کنید و با هم پایداری ورزید و آماده کارزار با دشمنان باشید و از خدا پروا کنید شاید رستگار شوید.

ص:37

درباره چه چیزی نازل شده است؟ گفتم: پدر و مادرم فدایتان، نمی دانم. فرمود: درباره انتظار نماز بعد از نماز دیگر. ای ابوذر؛ تمام گرفتن وضو هنگام ناخوشی ها کفاره گناهان است و مقصود از «رباط» در آیه زیاد رفت و آمد کردن به مساجد است. ای ابوذر؛ خدای عزیز می فرماید: محبوب ترین بندگان نزد من کسانی هستند که به من عشق می ورزند و دلهایشان در گرو مساجد است (یعنی وقتی از مسجد بیرون می آیند برای آمدن دوباره به مسجد لحظه شماری می کنند.) و در نیمه های شب استغفار می کنند که اگر بخواهم ساکنان زمین را عذاب کنم به خاطر آنان منصرف می شوم. ای ابوذر؛ نشستن در مسجد مگر برای سه چیز؛ نماز گزاردن، یاد خداوند و سؤال علمی کار بیهوده محسوب می شود.»(1)

در روایتی که از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده، مسجدی که در آن نماز نمی گذارند به

ص:38

عنوان «مسجد خراب»(1) معرفی شده است، پس می توان گفت: یکی از مصداق های مهم آبادانی مساجد نماز گزاردن در آنها است.

به خدا و روز بازپسین دارند.» با توجه به آمدن «إِنَّما» در اوّل آیه اختصاص آبادانی مساجد به اهل ایمان مشخص می شود. بیان این دو شرط اعتقادی در صدر آیه به دلیل محور بودن اعتقاد درست برای انجام کارهای خوب است، زیرا تا باور آدمی درست نباشد عمل خالصی از او پدیدار نمی شود. در آیه دیگری مشرکان از آبادانی مساجد بازداشته شده اند «مَا کاَنَ لِلْمُشْرِکینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلیَ أَنفُسِهِم بِالْکفْرِ أُوْلَئک حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَ فیِ النَّارِ هُمْ خَلِدُونَ»؛(1) مشرکان را نسزد که مسجدهای خدای را آباد کنند در حالی که بر کفر خویش گواهند؛ آنانند که کارهایشان تباه و بدون فایده است و در آتش دوزخ جاودانه باشند. اگر مقصود از مشرکان را فقظ بت پرستان بدانیم آیه قبلی با اختصاص آبادانی مساجد به مؤمنان، اهل ادیان دیگر را خارج می کند.

از طرف دیگر یکی از روشهای شناخت انسان های صالح و با ایمان اهل مسجد بودن آنها است. درباره کسانی که مسجد مانند خانه

ص:40

آنها است و برای عبادت بسیار به مسجد می روند از وجود نازنین پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود:

إذا رأیتم الرجل یعتاد المساجد فاشهدوا له بالإیمان لأن الله یقول: إنما یعمر مساجد الله من آمن بالله؛ وقتی دیدید انسانی زیاد به مساجد می رود گواهی با ایمان بودن او را بدهید زیرا خدای کریم می فرماید: همانا مساجد خدا را کسانی که ایمان به خدا آورده اند آباد می کنند.(1)

از نگاهی دیگر در این روایت مصداق آبادانی مساجد، محل رفت و آمد بودن مؤمنان در آنها معرفی می شود.

ارتباط با خالق هستی و دیگری در ارتباط با وضعیت مالی انسان با سایر انسانها است به عنوان دو شرط دیگر برای آبادگران مساجد معرفی شده است. به عبارت دیگر انسانی می تواند عمران مسجد را به عهده گیرد که با خداوند به وسیله نماز و با سایر انسان ها با دادن زکات پیوند محکمی داشته باشد.

وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»(1)؛ همانان که پیامهای خدای را می رسانند و از او می ترسند و از هیچ کس جز او نمی ترسند. زیرا اگر قرار باشد آنان از جز خدا بترسند دیگر نمی توانند پیامهای الهی را به شکل درست به بندگان خدا برسانند.

[گروهی از منافقانند] آنان که مسجدی ساختند برای گزند رساندن و کفر ورزیدن و جدایی افکندن میان مؤمنان و ساختن کمینگاهی برای کسانی که با خدا و پیامبر او از پیش در جنگ بودند، و هر آینه سوگند می خورند که ما جز نیکی نخواستیم و خدا گواهی می دهد که آنان دروغگویند. هیچگاه در آنجا (به نماز) نایست. هر آینه مسجدی که از نخستین روز بر پرهیزگاری بنیاد یافته- مسجد قبا- سزاوارتر است که در آن (به نماز) بایستی، که در آنجا مردانی اند که دوست دارند پاکی ورزند و خدا پاکیزگان را دوست دارد.

درباره شأن نزول آیه در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است؛ گروهی از منافقان نزد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: آیا به ما اجازه می دهی مسجدی در میان قبیله بنی سالم (نزدیک مسجد قبا) برای افراد ناتوان و بیمار و پیر مردان و برای شبهای بارانی بسازیم؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حالی که عازم جنگ تبوک بود به آنان اجازه ساخت آن مسجد را داد. آنان گفتند: اگر می شود شما بیایید و در آن نماز گذارید. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: من عازم سفر هستم اگر به خواست خدا برگشتم

ص:44

می آیم و در آن نماز می گزارم. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از سفر بازگشت و این آیه درباره مسجد ساخته شده به دست منافقان و ابوعامر راهب(1) نازل شد. و رسول گرامی صلی الله علیه و آله عدّه ای از اصحاب را فرستاد تا مسجد را ویران کنند و آتش بزنند.(2)

اما ویژگی های مساجد ضرار و روش مقابله با آنها از نگاه قرآن کریم به شرح ذیل است:

ص:45

نخواستیم و خدا گواهی می دهد که آنان دروغگویند.

به دشمنان اسلام است، یعنی پایگاه دینی مسلمانان به جای در خدمت آنان بودن تبدیل به کمینگاه و مکان ضربه زدن به اهل اسلام می شود و در خدمت دشمنان اسلام قرار می گیرد. مسجد ضرار در عصر رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز به عنوان پایگاهی برای ابوعامر راهب ساخته شده بود که بی دینی و دشمنی او با اسلام بر همگان آشکار بود. «وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ»؛ و ساختن کمینگاهی برای کسانی که با خدا و پیامبر او از پیش در جنگ بودند.

مسجد ضرار و عنایت به مسجد قبا بسنده نکرد، بلکه برخی از اصحاب را فرستاد تا مسجد ضرار را تخریب کنند و به این وسیله پایگاه مشرکان و منافقان در مرکز اسلامی نابود شد.(1)

درباره مسجد الحرام در قرآن کریم آمده است. برخی نکات که از این آیات درباره مسجد الحرام استفاده می شود، به شرح ذیل است:

1.نخستین خانه ای که برای مردم (توسط حضرت آدم علیه السلام ) بنا شد؛(1)

2. قبله گاه مسلمانان که هر روز به سوی آن نماز می گذارند؛(2)

3. مکان توجه و اجتماع مسلمانان و برگزاری مراسم حج؛(3)

4. نقطه آغاز معراج پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم ؛(4)

5. مکان امنی برای مردم و حرام بودن خونریزی در آن؛(5)

6. پاکیزه نگاه داشتن ( اداره و عمارت) مسجد الحرام، وظیفه اولیای خدا؛(6)

7. مقام حضرت ابراهیم علیه السلام جایگاه نماز که یاد و احترام به بانیان مسجد الحرام را می رساند؛(7)

ص:51

8. مهمترین هدف از بنای مسجد الحرام طواف و اعتکاف و نماز گزاردن برای خداوند است؛(1)

9. توجه به پاکیزگی معنوی مسجد الحرام و وارد نشدن مشرکان به آن؛(2)

10. مساوی بودن ساکنان و مسافران در استفاده از مسجد الحرام.(3)

جهان را داشته باشند هم اکنون در دست دشمنان دین گرفتار هستند. دشمنان اسلام با خارج کردن این مراکز حساس اسلامی از دست مسلمانان به دنبال کنترل جامعه اسلامی و جلوگیری از بالندگی آن می باشند که این امر به دست طراحان استکبار جهانی صورت گرفته است. امروزه اداره این مساجد محوری باید به دست نمایندگانی از تمامی ملّت های مسلمان باشد و از دست صهیونیسم و گروههای افراطی خارج شود.

لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً»؛(1) و همانا مساجد از آنِ خداست، پس هیچ کس را با خدا نخوانید (و نپرستید).

شیخ طوسی در بیان معنای آیه آورده است:

«و المعنی الاخبار منه تعالی بأن لا یذکر مع اللَّه فی المساجد- و هی المواضع التی وضعت للصلاة- أحد علی وجه الاشتراک فی عبادته، کما یدعوا النصاری فی بیعهم و المشرکون فی الکعبة؛(2) مقصود از اینکه در مساجد – جاهایی که برای نماز قرار داده شدند- کسی را همراه خداوند یاد نکنیم، یعنی در پرستش کسی را شریک خدا قرار ندهیم آنگونه که مسیحیان در کلیساهایشان و مشرکان در کعبه برای خداوند شریک قرار می دادند.

ص:54

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مانند جدّ بزرگوار شان توجّه خاصی به پایگاه های مذهبی دارند و آن ها را محور زندگی و رفت و آمد مردم قرار می دهند و انحرافات را از چهره آنها می زدایند تا به این وسیله دینداری در جامعه نهادینه شود و مردم در مسیر قرب الهی حرکت کنند. راهکارهای آن امام عزیز در آبادانی مساجد به شرح ذیل است:

ص:56

توجّه خاص حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به مساجد از عملکرد ایشان نسبت به این مکان های مذهبی نمایان است که در این قسمت به آن ها اشاره می شود:

و الله لکأنی أنظر إلی القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف و قد أسند ظهره إلی الحجر ثم ینشد الله حقه ...؛(1) به خدا سوگند؛ گویا قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف را می نگرم در حالی که به حجر الاسود تکیه داده است و خداوند حق او را می دهد.

حدیث دوّم: محمد بن مسلم گوید: امام محمد باقر علیه السلام فرمود:

... فإذا خرج أسند ظهره إلی الکعبة و اجتمع إلیه ثلاثمائة و ثلاثة عشر رجلا ...؛(2) وقتی (حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ) قیام کند، به کعبه تکیه می دهد و سیصد و سیزده مرد دور او جمع می شوند.

و محور مدیریت دولت کریمه قرار می دهند. اینها همه محوریت مساجد را در چرخش امور در دولت کریمه مهدوی می رسانند. برای نمونه به چند حدیث در این موضوع اشاره می شود:

روایت اوّل: از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است که به یکی از اصحاب خویش فرمود:

یا رفید کیف أنت إذا رأیت أصحاب القائم قد ضربوا فساطیطهم فی مسجد الکوفة ...؛(1) ای رفید؛ چگونه خواهی بود وقتی ببینی یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خیمه هایشان را در مسجد کوفه بر پا کنند.

روایت دوّم: صالح بن ابی الاسود گوید: امام جعفر صادق علیه السلام مسجد سهله را یاد کرد و فرمود:

أَمَا إِنَّهُ مَنْزِلُ صَاحِبِنَا إِذَا قَامَ بِأَهْلِه؛_ _(2) آگاه باش همانا آن منزل صاحب ما است وقتی همراه خاندانش قیام کند.

روایت سوّم: ابوبکر حضر می گوید: به امام محمد باقر علیه السلام گفتم: بعد از حرم خدای بلند مرتبه و حرم رسول او صلی الله علیه و آله کدام قطعه از زمین

ص:60

برتر است؟ امام فرمود:

الکوفة یا أبابکر، هی الزکیة الطاهرة فیها قبور النبیین المرسلین و قبور غیر المرسلین و الأوصیاء الصادقین و فیها مسجد سهیل الذی لم یبعث الله نبیا إلا و قد صلی فیه و منها یظهر عدل الله و فیها یکون قائمه و القوام من بعده و هی منازل النبیین و الأوصیاء و الصالحین؛(1) کوفه ای ابا بکر، آن شهر پاک و پاکیزه ای است که در آن قبر های پیامبران مرسل و غیر مرسل و او صیای صادق قرار دارد. در آن مسجد سهله ای است که خداوند پیامبری را نفرستاده مگر اینکه در آن نماز گذارده است و از آن جا عدل خداوند آشکار می شود و مسجد سهله محل استقرار او و بعد از او خواهد بود و آن منزل پیامبران و اوصیا و صالحان است.

ص:61

ص:62

در دین اسلام آبادانی مسجد به تزئینات و شکل ظاهری آن نیست، بلکه شکوفایی آن به فعّال بودن و مرکز نشر علوم قرآن و دانش اهل بیت علیهم السلام قرار گرفتن مسجد است. به عبارت دیگر شکل ظاهری و نقش و نگار مساجد نشانگر ارزش این مکان های مقدّس نیست، بلکه معیار ارزش مساجد، کارایی و میزان گسترش فرهنگ دینی به وسیله آن ها در لایه های مختلف جامعه است. در این قسمت نگاه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و عملکرد ایشان نسبت به مساجد در عصر ظهور بررسی می شود.

سخنی زیبا امیرمؤمنان علی علیه السلام قرآن مجید را این گونه توصیف می کند:

إن القرآن ظاهره أنیق و باطنه عمیق لا تفنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه و لا تکشف الظلمات إلا به ؛ همانا قرآن برونش زیبا و درونش ژرف است شگفتی های آن تمام نمی شود و نکته های تازه آن از میان نمی رود و تاریکی ها مگر به وسیله آن روشن نمی شود(1).

تحقق و اجرای این کتاب عزیز در زمان ظهور حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رخ خواهد داد. در آن زمان محور برنامه های ایشان در برپایی دولت کریمه قرآن کریم است و ایشان که دانش او از دانش الهی سرچشمه می گیرد و یکی از مصداق های «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ»(2) است، مطابق دستورهای آن رفتار خواهد کرد. در حدیثی که از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است، می خوانیم:

... فَإِذَا قَامَ قَائِمُنَا نَطَقَ وَ صَدَّقَهُ الْقُرْآنُ؛ وقتی قائم ما قیام کند سخن گوید و قرآن کریم

ص:65

او را تأیید کند.(1)

یعنی تمامی سخنان و کارهای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر پایه قرآن مجید خواهد بود و سخنی خلاف کتاب خدای علیم نخواهد زد. در حدیثی دیگر که از امام جعفر صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است، می خوانیم:

القائم من ولدی اسمه اسمی و کنیته کنیتی و شمائله شمائلی و سنته سنتی یقیم الناس علی ملتی و شریعتی و یدعوهم إلی کتاب ربی عز و جلّ ...(2)؛ قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از فرزندان من است، نام او نام من، کنیه او کنیه من، شمایل او شمایل من و روش او همان روش من خواهد بود. او مردم را بر آیین و شریعت من استوار می کند و آنان را به سوی کتاب پروردگارم فرا می خواند.

در این حدیث شریف نیز مبنای کار حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قرآن کریم معرفی می شود که ایشان مردم را به سوی فراگیری و عمل به آن دعوت می کند.

امّا مکانی که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن به

ص:66

ترویج علوم قرآنی و نحوه عمل به دستورهای آن اقدام می کند، مساجد است. در حدیثی که امام زین العابدین علیه السلام از وجود مقدس پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل کرده، آمده است: « إنما نصبت المساجد للقرآن؛(1) همانا مساجد برای قرآن قرار داده شده اند.» بنابراین تلاوت، آموزش مفاهیم، تفسیر، حفظ قرآن کریم و نحوه عمل به دستورهای قرآنی باید محور برنامه های مساجد باشد، زیرا «إنّما» در ابتدای حدیث، مخصوص بودن مساجد برای علوم قرآنی را می رساند.

بنابر آنچه از روایات اهل بیت علیهم السلام استفاده می شود در عصر دولت کریمه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف توجه خاصی به آموزش های قرآنی توسط یاران ایشان با محوریت مساجد می شود، یارانی که خود طبق فرمایش امیرمؤمنان علی علیه السلام (2) اهل تلاوت قرآن و تفسیر آن و معارف

ص:67

الهی می باشند. در این قسمت به سه حدیث درباره این موضوع اشاره می شود.

روایت اوّل: حبه عرنی گوید: امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:

کأنی أنظر إلی شیعتنا بمسجد الکوفة قد ضربوا الفساطیط یعلمون الناس القرآن کما أنزل ...؛ گوئی هم اکنون به شیعیانمان در مسجد کوفه می نگرم که خیمه ها زده اند و قرآن کریم را -بدان گونه که نازل شده است- به مردم می آموزند.(1)

روایت دوّم: جابر بن یزید جعفی از امام محمد باقر علیه السلام نقل می کند که فرمود:

إذا قام قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف ضرب فساطیط لمن یعلم الناس القرآن علی ما أنزل الله جل جلاله ...؛ وقتی قائم آل محمّد عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، برای کسانی که به مردم قرآن را -طبق آنچه خدای بلند مرتبه نازل کرده است- آموزش می دهند، خیمه ها برپا می کند.(2)

روایت سوّم: علی بن عقبه گوید: امام

ص:68

جعفر صادق علیه السلام فرمود:

کأنی بشیعة علی فی أیدیهم المثانی یعلمون الناس المستأنف؛ گوئی شیعیان علی علیه السلام را می بینم که مثانی (قرآن) در دست ایشان است و مردم را از نو تعلیم می دهند. (1)

قرآنی که توسط پیروان حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف به مردم آموزش داده می شود همان قرآنی است که اکنون در دستان ما است، ولی همراه شأن نزول و بیان ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه آن است که به دست امیرمؤمنان علی علیه السلام نگاشته شد و در دست اهل بیت علیهم السلام بود و هم اکنون نزد امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.

نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که؛ قرآنی که هم اکنون نزد ما است به اتفاق عالمان شیعه و عامه و به شهادت خود قرآن کریم مصون از تحریف است. «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ»(2).

شیخ صدوق درباره تحریف نشدن قرآن کریم آورده است:

ص:69

اعتقادنا أن القرآن الذی أنزله الله تعالی علی نبیه محمد صلی الله علیه و آله و سلم هو ما بین الدفتین، و هو ما فی أیدی الناس، لیس بأکثر من ذلک، و مبلغ سوره عند الناس مائة و أربع عشرة سورة؛ اعتقاد ما این است که؛ قرآنی را که خدای بلند مرتبه بر محمّد صلی الله علیه و آله و سلم نازل کرده، همین است که در میان دو جلد در دست مردم قرار دارد و بیش از این نمی باشد و تعداد سوره هایش یک صد و چهارده سوره است.(1)

محتوای آیه صد و هفت سوره توبه(1) را _ که درباره صلاحیّت نداشتن مشرکان برای مدیریت مساجد است _ اجرا می کند. در چند حدیث از اهل بیت علیهم السلام به قطع دست دزدان از مسجد الحرام(2) توسط حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اشاره شده است که دو حدیث از آنها بیان می شود.

روایت اوّل: سدیر صیرفی گوید: مردی از اهل عراق برایم تعریف کرد: کنیزی را نذر خانه خدا کردم و او را به مکه معظمه آوردم. آن شخص ادامه داد: پرده داران خانه خدا را ملاقات کردم و آنان را از آن خبر آگاه ساختم. برای کسی از ایشان جریان کنیز را نمی گفتم مگر اینکه می گفت: کنیز را نزد من بیاور تا نذرت را انجام داده باشی. از برخورد آنان به

ص:71

شدّت وحشت کردم. پس جریان کنیز را به یکی از شیعیان که از اهل مکه بود، گفتم. او به من گفت: آیا از من می پذیری؟ گفتم: آری. گفت: بنگر به مردی که روبروی حجر الأسود نشسته است و مردانی گرد اویند. او ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام است، پیش او برو و او را از جریان آگاه کن. ببین به تو چه می فرماید، پس آن را انجام بده. آن مرد گوید: نزد او رفتم و گفتم: خدا تو را رحمت کند من مردی از اهل عراقم و همراه من کنیزی است که بنابر سوگندی که خورده بودم او را برای خانه خدا نذر کردم و اکنون او را آورده ام و جریان کنیز را به پرده داران گفتم، هر یک از آنان می گفت: کنیز را نزد من بیاور، تا به نذر خود وفا کرده باشی. از این واقعه وحشتی شدید به من دست داده است، امام فرمود: ای بنده خدا همانا خانه نه چیزی می خورد و نه می آشامد، پس کنیز خود را بفروش و به هم وطنی های خود -که به زیارت خانه خدا آمده اند- بنگر؛ هر کسی از آنان که از تأمین خرج سفر درمانده است، پول آن را به او بده تا توان بازگشت به شهر خود را داشته باشد. پس من دستور امام را انجام دادم. بعد از آن

ص:72

هیچ یک از پرده داران را ملاقات نمی کردم مگر اینکه می گفت: با آن کنیز چه کردی؟ پس ایشان را به آن چه امام محمد باقر علیه السلام فرموده بود، آگاه کردم و آنان به من می گفتند: او مردی دروغگو و ناآگاه است که نمی داند چه می گوید. من گفته آنان را به امام باقر علیه السلام رساندم و آن حضرت فرمود: تو سخن آنان را به من گفتی، آیا اکنون سخن من را به ایشان خواهی رساند؟ عرض کردم: آری. امام فرمود: به ایشان بگو که: ابو جعفر به شما پیغام داد:

«کیف بکم لو قد قطعت أیدیکم و أرجلکم و علقت فی الکعبة ثم یقال لکم نادوا نحن سراق الکعبة! فلما ذهبت لأقوم، قال: إننی لست أنا أفعل ذلک و إنما یفعله رجل منی؛ چگونه خواهید بود اگر دستان و پاهایتان بریده و به کعبه آویخته شود، سپس به شما گفته شود: فریاد کنید که ما دزدان کعبه ایم. پس هنگامی که خواستم برخیزم، فرمود: البته من خود آن کار را نمی کنم، بلکه آن را مردی از خاندان من انجام خواهد داد.(1)

روایت دوّم: اباصلت (عبد السلام بن صالح

ص:73

هروی) نقل می کند که از امام رضا علیه السلام پرسیدم: حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وقتی قیام کند اوّلین اقدام ایشان در میان دشمنان چیست؟ امام فرمود:

یبدأ ببنی شیبة(1) و یقطع أیدیهم لأنهم سرّاق بیت الله عز و جل(2)؛ آغاز کار او از بنی شیبه است و دستان آنان را می برد، زیرا آنان دزدان خانه خدای بلند مرتبه هستند.

لا تزخرفوا مساجدکم کما زخرفت الیهود و النصاری بیعهم (1)؛ مساجد خود را آنگونه که یهودیان و مسیحیان معبدهای خود را زینت می کردند، نیارایید.

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز توجّه خاصی به سادگی و بی آلایش بودن پایگاه های مذهبی دارند به صورتی که وقتی انسان وارد مکان مذهبی می شود به جای جلب توجه نقش و نگارها و مشغول شدن به آنها معنویّت در او زنده شود و با حواسی جمع و توجه قلبی به یاد خدا بیفتد. برای نمونه به چند حدیث در این موضوع اشاره می شود.

حدیث اوّل: عمرو بن جمیع گوید: از امام محمّد باقر علیه السلام درباره نماز در مساجدی که دارای تصویر هستند پرسیدم. ایشان فرمود:

أَکرَهُ ذَلِک وَ لَکنْ لَا یَضُرُّکمْ ذَلِک الْیَوْمَ وَ لَوْ قَدْ قَامَ الْعَدْلُ رَأَیْتُمْ کیْفَ یُصْنَعُ فِی ذَلِک(2)؛ من آن را خوش ندارم، ولی امروز برای شما ضرری ندارد، ولی وقتی عدل بر پا شود (و حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند)، خواهید دید درباره این مطلب چگونه رفتار خواهد کرد.

ص:75

حدیث دوّم: محمد بن علی حلبی گوید: فردی از امام جعفر صادق علیه السلام درباره مساجد سقف دار سؤال کرد که آیا نماز خواندن در آنها کراهت دارد؟ امام فرمود:

نَعَمْ وَ لَکنْ لَا یَضُرُّکمُ الْیَوْمَ وَ لَوْ قَدْ کانَ الْعَدْلُ لَرَأَیْتُمْ کیْفَ یُصْنَعُ فِی ذَلِک؛(1) بله؛ ولی امروز برای شما زیانی ندارد ولی وقتی عدالت حاکم شد خواهید دید چگونه با آنها رفتار خواهد کرد.»

حدیث سوّم: داود بن قاسم جعفری گوید: روزی در خدمت امام حسن عسکری علیه السلام بودم، حضرت فرمود:

إذا قام القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف یهدم المنار و المقاصیر(2) التی فی المساجد. فقلت فی نفسی: لأی معنی هذا فأقبل علیّ فقال: معنی هذا أنها محدثة مبتدعة لم یبنها نبی و لا حجة؛ هنگامی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، دستور می دهد مناره ها و

ص:76

ایوانهایی که در مساجد می سازند، را خراب کنند. پیش خود گفتم: چرا قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین کاری می کند؟ ناگاه امام حسن عسکری علیه السلام رو به سوی من کرد و فرمود: معنایش این است که؛ اینها کارهای تازه و بدعت است و هیچ پیغمبری و امامی مساجد را این گونه بنا نکرده است(1).

حدیث چهارم: از ابوبصیر از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:

إذا قام القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف دخل الکوفة و أمر بهدم المساجد الأربعة حتی یبلغ أساسها و یصیرها عریشا کعریش موسی و تکون المساجد کلها جماء لا شرف لها کما کانت علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ...؛ هنگامی که قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کرد وارد شهر کوفه می شود و دستور ویرانی و ساخت بر شکل اوّلیه مسجد چهارگانه(2) را می دهد و بر آنها سایبانی چون سایبان حضرت موسی علیه السلام قرار می دهد. و تمامی مساجد در آن زمان بدون کنگره و اشراف

ص:77

و به حال ساده خواهند بود همان طور که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند.(1)

از این روایات استفاده می شود که بنای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر سادگی مساجد و یکپارچه بودن آن و حذف یا اصلاح چیزهای غیر ضروری و اضافی مانند مناره ها و ایوان هایی که مساجد را مانند قصر پادشاهان کرده است، می باشد و همچنین ایشان به دنبال ساختن مساجد بزرگ و وسیع است که در قسمت بعدی به روایت های در این موضوع اشاره می شود.

حَتَّی یُبَاعَ الذِّرَاعُ فِیمَا بَیْنَهُمَا بِدَنَانِیرَ وَ لَیُبْنَیَنَّ بِالْحِیرَةِ مَسْجِدٌ لَهُ خَمْسُمِائَةِ بَابٍ یُصَلِّی فِیهِ خَلِیفَةُ الْقَائِمِ عجل الله تعالی فرجه الشریف تَعَالَی فَرَجَهُ لِأَنَّ مَسْجِدَ الْکوفَةِ لَیَضِیقُ عَنْهُمْ وَ لَیُصَلِّیَنَّ فِیهِ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً عَدْلًا. قُلْتُ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! وَ یَسَعُ مَسْجِدُ الْکوفَةِ هَذَا الَّذِی تَصِفُ النَّاسَ یَوْمَئِذٍ؟ قَالَ: تُبْنَی لَهُ أَرْبَعُ مَسَاجِدَ مَسْجِدُ الْکوفَةِ أَصْغَرُهَا وَ هَذَا وَ مَسْجِدَانِ فِی طَرَفَیِ الْکوفَةِ مِنْ هَذَا الْجَانِبِ وَ هَذَا الْجَانِبِ وَ أَوْمَی بِیَدِهِ نَحْوَ الْبَصْرِیِّینَ وَ الْغَرِیَّیْنِ؛ امیرمؤمنان علی علیه السلام به حیره رفت و فرمود: روزی برسد که این به آن وصل شود -در حالی که اشاره به کوفه و حیره می کرد- و در آن زمان یک ذراع میان آن دو به چند دینار فروخته می شود، و مسجدی در حیره بنا شود که دارای پانصد درب باشد و نماینده قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف در آن نماز می گزارد، زیرا در آن زمان مسجد کوفه برای آنها تنگ خواهد بود. و در مسجد کوفه دوازده پیشنماز عادل نماز می گذارند. گفتم: ای امیرمؤمنان؛ آیا مسجد کوفه در آن روز، گنجایش این همه جمعیت که توصیف می کنید را دارد؟ فرمود: چهار مسجد برای قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف ساخته می شود که مسجد کوفه کوچکترین

ص:79

آنهاست. این مسجد(1) و دو مسجد در دو طرف کوفه از این طرف و آن طرف، و با دست مبارک اشاره به بصره و کوفه و نجف کرد(2).

حدیث دوّم: از ثابت بن هرمز از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:

یدخل المهدی الکوفة و بها ثلاث رایات قد اضطربت بینها فتصفو له فیدخل حتی یأتی المنبر و یخطب و لا یدری الناس ما یقول من البکاء و هو قول رسول الله صلی الله علیه و آله ؛ کأنی بالحسنی و الحسینی و قد قاداها فیسلمها إلی الحسینی فیبایعونه فإذا کانت الجمعة الثانیة قال الناس: یا ابن رسول الله الصلاة خلفک تضاهی الصلاة خلف رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و المسجد لا یسعنا فیقول أنا مرتاد لکم فیخرج إلی الغری فیخط مسجدا له ألف باب یسع الناس علیه أصیص ...؛ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وارد کوفه می شود در حالی که سه گروه با هم کشمکش دارند، ولی در برابر او تسلیم می شوند. او وارد

ص:80

مسجد می شود و به منبر می رود و برای مردم خطبه می خواند. مردم از دیدن و شنیدن سخنان امام به قدری گریه می کنند که نمی فهمند ایشان چه می گوید و این است فرمایش رسول خدا عجل الله تعالی فرجه الشریف که فرمود: گویا دو نفر حسنی و حسینی را می بینم که پرچم را برافراشته اند و حسنی پرچم خود را به حسینی تسلیم می کند و همگان با حسینی بیعت می کنند. چون جمعه بعد فرا می رسد مردم به امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می گویند: ای فرزند رسول خدا؛ نماز گزاردن پشت سر شما مانند نماز خواندن پشت سر رسول اکرم عجل الله تعالی فرجه الشریف است و مسجد گنجایش جمعیت ما را ندارد. حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می فرماید: فکری برای شما خواهم کرد. سپس به سرزمین نجف می رود و نقشه مسجدی را می کشد که دارای هزار درب است و گنجایش همه مردم را دارد و ساختمان محکمی روی آن بنا می کند(1).

حدیث سوم. مفضل بن عمر گوید: امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:

إذا قام قائم آل محمد علیهم السلام بنی فی ظهر الکوفة مسجدا له ألف باب و اتصلت بیوت أهل

ص:81

الکوفة بنهری کربلاء؛ وقتی قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کند در پشت کوفه مسجدی می سازد که دارای هزار درب است و خانه های کوفه تا نهر کربلا گسترش پیدا می کنند(1).

الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله و سلم و مسجد بیت المقدس و مسجد کوفه.

حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز به این چهار مسجد نگاه ویژه ای دارند و بنابر روایتی یکی از اوّلین فرمان های ایشان پس از ورود به مرکز حکومت، یعنی کوفه، دستور به اصلاح این چهار مسجد خواهد بود.(1) در این قسمت اشاره ای به اصلاحات حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت به این مساجد می شود.

انجام گرفته است.(1) این تغییرات اگر باعث از میان رفتن سنت های پیامبران، از بین رفتن حالت معنوی آنان و تبدیل این مکان های مذهبی به قصرها همراه با ایوان ها و نقش و نگارهای رنگارنگ شده باشد و سادگی این مساجد مرکزی را از بین برده باشد توسط حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اصلاح خواهند شد. در روایاتی اشاره به اصلاح این تغییرات و تبدیل آنها به شکل اوّلیه شده است که به برخی از آنها به شرح ذیل اشاره می شود.

حدیث اوّل. از ابوبصیر از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

إذا قام القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف هدم المسجد الحرام حتی یرده إلی أساسه و حول المقام إلی الموضع الذی کان فیه و قطع أیدی بنی شیبة و علقها بالکعبة و کتب علیها هؤلاء سراق الکعبة؛(2) وقتی قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف قیام کرد مسجد الحرام و اطراف مقام ابراهیم را بر اساس اوّل آن تبدیل خواهد کرد و دستان بنی شیبه را قطع و کنار کعبه آویزان می کند و بر آنها

ص:84

نوشته ای قرار می دهد که در آن است: اینان دزدان کعبه هستند.

حدیث دوّم. از ابوبصیر از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود:

القائم عجل الله تعالی فرجه الشریف یهدم المسجد الحرام حتی یرده إلی أساسه و مسجد الرسول صلی الله علیه و آله إلی أساسه و یرد البیت إلی موضعه و إقامه علی أساسه و قطع أیدی بنی شیبة السراق و علقها علی الکعبة؛ حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مسجد الحرام را بر اساس اوّل آن تبدیل خواهد کرد و مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله را بر اساس اوّل آن بنا خواهد کرد و خانه خدا را بر اساس اوّل آن باز می گرداند و دستان بنی شیبه دزد را می برد و کنار کعبه آویزان می کند(1).

ابتدایی آن توسط حضرت آدم علیه السلام انجام گرفته است و پیامبران بزرگ الهی در آن نماز گزارده اند.(1)

یکی از نوسازی های حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نسبت به مسجد کوفه گزارش شده است که ایشان نسبت به اصلاح قبله آن اقدام خواهند کرد. در این قسمت به دو حدیث اشاره می شود:

حدیث اوّل. از اصبغ بن نباته نقل شده است که گوید: امیرمؤمنان علی علیه السلام به مسجد کوفه که در آن موقع با سفال و گل بنا شده بود رسید و فرمود:

ویل لمن هدمک و ویل لمن سهل هدمک و ویل لبانیک بالمطبوخ المغیر قبله نوح طوبی لمن شهد هدمک مع قائم أهل بیتی أولئک خیار الأمة مع أبرار العترة؛ وای بر کسی که تو را ویران می کند و وای بر کسی که خراب کردن تو را آسان می کند و وای بر آن کس که تو را بسازد در حالی که قبله نوح را تغییر دهد. و خوشا به حال کسی

ص:86

که موقع خراب کردن تو همراه قائم عجل الله تعالی فرجه الشریف از خاندان من حاضر باشد. آنان نیکان امّت همراه خوبان عترت من هستند(1).

حدیث دوّم. از حبه عرنی نقل شده است که گوید: امیرمؤمنان علی علیه السلام .فرمود:

کأنی أنظر إلی شیعتنا بمسجد الکوفة قد ضربوا الفساطیط یعلمون الناس القرآن کما أنزل أما إن قائمنا إذا قام کسره و سوی قبلته؛ گویا هم اکنون به شیعیانمان در مسجد کوفه می نگرم که خیمه ها زده اند و قرآن را بدان گونه که نازل شده است به مردم می آموزند، بدانید که قائم ما چون قیام کند آن مسجد را خواهد شکست و قبله آن را راست خواهد کرد(2).

ص:87

ص:88

در صدر اسلام مسجد به عنوان پایگاه امور مذهبی ، اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و نظامی مسلمانان مطرح بود و از طریق آن در تمامی کارهای مردم یاد خداوند جلوه گر می شد. و در عصر دولت کریمه مهدوی توجّه خاصی به مساجد خواهد شد و آن به عنوان محلّ قیام ، سکونت ، حکومت و آموزش مطرح است. از نگاه معمار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی رحمة الله نیز مساجد جایگاه ویژه ای دارند قبل از بیان راهکارهای احیای مساجد در عصر حاضر چند سخن از بنیانگذار انقلاب اسلامی درباره اهمیت و نقش مساجد بیان می شود.

اسلامی داشته اند و نگهداری انقلاب بدون رونق آنها ممکن نیست. از نگاه ایشان مساجد مانند مسجدهای صدر اسلام باید مرکز امور مسلمانان باشد و باید تلاش شود تا مساجد پر رونق و محل رفت و آمد مسلمانان باشد. ایشان رونق مساجد را تکلیف نهادهای مختلف در کشور می دانند و از خلوت و بی رونق شدن مساجد احساس خطر می کنند. بنیان گذار انقلاب اسلامی از مسؤولان می خواهند که مساجد را ساده بنا کنند و مساجدی را که دارای زرق و برق هستند، به عنوان مساجد اسلام آمریکایی معرفی می کند. در این قسمت به چند سخن از سخنان گهربار ایشان درباره مساجد اشاره می شود.

همه کارهای بزرگ دنیا را هم مساجد انجام می دادند. و ما امیدواریم حالا هم مساجد ما برگردد به آن وقتی که مسجد، محلّ حل و عقد امور باشد، و مسجد محل نقشه های جنگ باشد، همه چیز باشد. و مسجدیها باشند که بتوانند کارها را به خوبی انجام بدهند.»(1)

کرد. این مساجد است که نهضت را درست کرد. در عهد رسول اللَّه هم، و بعد از آن هم تا مدتها، مسجد مرکز اجتماع سیاسی بود؛ مرکز تجییش جیوش بود. «محراب» یعنی مکان حرب؛ مکان جنگ: هم جنگ با شیطان، و هم جنگ با طاغوت. از محرابها باید جنگ پیدا بشود؛ چنانکه پیشتر از محرابها پیدا می شد، از مسجدها پیدا می شد. ای ملت؛ مسجدهای خودتان را حفظ کنید. ای روشنفکران؛ مسجدها را حفظ کنید، روشنفکر غربی نباشید. روشنفکر وارداتی نباشید. ای حقوقدانها؛ مسجدها را حفظ کنید. بروید به مسجد. نمی روید! این مسجدها را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد، تا مملکت شما نجات پیدا کند. خداوند ان شاء اللَّه این مسجدها را برای ما حفظ کند.»(1)

کنید. سنگر است اینجا. سنگرها را باید پر کرد.»(1)

«نماز خوب، فحشا و منکر را از یک امّتی بیرون می کند. اینهایی که در این مراکز فساد کشیده شده اند، اینها آن بی نمازها هستند. نمازخوان ها در مساجدند و مهیّایند برای خدمت. مسجدها را خالی نکنید. تکلیف است امروز. امروز یک روزی است استثنایی. ما در یک مقطع از عصر واقع شده ایم که استثنایی است. ما با ذکر خدا، با اسم خدا پیش بردیم و نماز بالاترین ذکر خداست. اگر در نماز کوتاهی بشود؛ هر کس بگوید خوب من خودم تنهایی می روم توی خانه ام می خوانم، خیر نماز را در جماعت بخوانید. اجتماع باید باشد. مساجد را پر کنید. اینها از مساجد می ترسند.»(2)

این. مجهز باشید. مجهز باشید، همان طوری که در اوایل انقلاب بودید. حالا هم باشید و مسجدها را محکم نگه دارید و پر جمعیت کنید. من امروز باید بگویم که تکلیف است برای مسلمانها. حفظ مساجد امروز جزء اموری است که اسلام به او بسته است.»(1)

صدر اسلام باشد و شدیدا از زرق و برق ساختمان های مساجد اسلام آمریکایی جلو گیری شود. خداوند تمامی دست اندرکاران بر پا کننده مساجد الله را تأیید فرماید. »(1)

گرفته شود که برای آن منطقه و مراکز عمومی و آموزشی آن مرکز باشد.

در هر منطقه در کنار مراکز عمومی باعث برخورداری این مجامع از هوای پاکیزه و محیط با نشاط می شود. از نگاهی دیگر قرار گرفتن فضای سبز در کنار فضای کار و دانش و ایمان باعث پالایش پارک ها می شود و دیگر آنها محیط امنی برای معتادان و افراد فاسد نخواهند بود. و این خود کمک بزرگی برای سالم کردن فضای جامعه و کاستن از ناهنجاری ها است که افزون بر تباهی نسل جوان ، هزینه های سنگین بر دوش دولت اسلامی می گذارد.

 فایده سوّم: از فضای مسجد می توان برای محلّ تجمّع مدارس و سایر نهادها و برای گرد همایی های دیگر استفاده کرد و دیگر لازم نیست هر کدام سالن اجتماعات جداگانه داشته باشند. این امر علاوه بر صرفه جویی در هزینه ها باعث بهره برداری این مراکز از محیط معنوی مسجد می شود.

اسلام و بزرگان دین است، یعنی مساجد وقتی این گونه با تجملات ساخته شوند علاوه بر طولانی شدن زمان ساخت، روح معنوی از آنها گرفته می شود و برای کارهای قرآنی و فرهنگی بودجه ای نمی ماند و آن هدفی که خدای علیم از بنای مساجد دارد محقق نمی شود. پس خوب است به جای هزینه های اضافی در تزئینات و ساختن مناره، فضای وسیعی برای مسجد در نظر گرفته شود و در کنار آن، مکانی مناسب بدون سقف تعبیه شود تا در زمان هایی که هوا مناسب است از آن مکان برای انجام مراسم مذهبی استفاده شود. و همچنین این هزینه ها را در ساخت کتابخانه و مراکز فرهنگی در کنار مساجد به کار گیرند.

روحی و روانی شجاع و نفوذ ناپذیر باشند. و اگر مدیریّت به نا اهلان سپرده شود مکان های مذهبی محلّی برای ترویج بی دینی، فساد، تفرقه میان مسلمانان و کمین گاه دشمنان اسلام برای فرو پاشی جامعه مسلمانان می شوند. بنابراین باید این ویژگی ها در امام جماعت و اداره کنندگان مسجد لحاظ شود.

9.ابن نعمان (شیخ مفید)، محمد بن محمد، الارشاد، قم ، کنگره شیخ مفید، 1413ق.

10.ابن هاشم، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1404ق.

11.حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.

12.حسکانی، عبید الله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1411ق.

13.خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی جا، بی نا، 1413ق.

14.راغب أصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت - دمشق، دار القلم - الدار الشامیة، 1412ق.

15.شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح)، قم، هجرت، 1414 ق.

16.شیخ بهایی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، بیروت، دار الأضواء، 1405ق.

17.شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الأمالی، قم، دار الثقافة، 1414ق.

18.________________، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

19.________________، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب اسلامیّه، 1407 ق.

ص:102

20.________________، الغیبة، قم، دار المعارف الإسلامیة، 1411ق.

21.________________، الفهرست، عراق، مکتبة المرتضویه، بی تا.

22.صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، 1414ق.

23.صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1404 ق.

24.طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، نشر اسلامی، 1417ق.

25.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.

26.________________، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.

27.طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1375ش.

28.عزیزی، عباس، فضایل و آثار مسجد، قم، نبوغ، 1376ش.

29.عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ق.

30.فراهیدی، خلیل بن أحمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409ق.

31.فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.

ص:103

32.قرائتی محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1383ش.

33.کردی ملکی، محمد طاهر، کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ، مترجم: اهادی انصاری، تهران، مشعر، 1387ش..

34.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتاب اسلامیه، 1407 ق.

35.مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

36.مدنی شیرازی، علی خان بن أحمد، الطراز الأول و الکناز، مشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام ، 1384ش.

37.مرتضی عاملی، سید جعفر، الصحیح فی سیرة النبی الاعظم، قم، مؤلّف، 1403ق.

38.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1374ش.

39.موسوی خمینی، روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمة الله، بی تا.

40.نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، قم، نشر اسلامی، 1407ق.

41.نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ق.

42.نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، قم، مؤلف، 1373ش.

ص:104

43.________________، کوی دوست، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1376ش.

44.نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام ، 1408ق.

45.نجفی، سید محمد باقر، مدینه شناسی، تهران، مشعر، 1387ش.